فیلم مستند صنعتی و زیرگونه های آن

یکی از راه های معمول در شناسایی و تعریف فیلم مستند، پی بردن به ویژگی های آن از طریق مقایسه با دیگر انواع فیلم (فیلم داستانی، انیمیشن، تخیلی، تجربی، پیشرو یا آوانگارد) است. اما در ابتدا باید به این پرسش پاسخ دهیم که فارغ از شیوه ی مقایسه آیا می توان ماهیت خود فیلم مستند را به طور مستقل، شناسایی کرد؟ به عبارت دیگر، چگونه می توان پی برد که یک فیلم، مستند است یا مستند نیست؟ چه ویژگی هایی از یک فیلم، «مستند» می سازد؟ چه عناصر و چه ویژگی هایی اگر در یک فیلم مشاهده و یا جمع شوند آن را به یک «فیلم مستند» تبدیل می کند؟
با این که ویژگی های فیلم مستند متنوع اند، اما همگی در پنج ویژگی کلی و اصلی زیر خلاصه می شوند:
1. فیلم (مستند) از یک موضوع حقیقی، به شیوه ای «غیردراماتیک» (یعنی بدون استفاده از بازیگر حرفه ای، بدون صحنه آرایی و دکورسازی، بدون گریم و... ) حکایت می کند.
2. رویداد آن در عالم واقع جریان دارد (رویداد آن معمولاً در فضایی واقعی و نه ساختگی می گذرد).
3. واقعیت را «بازآفرینی» می کند (اگرچه در این مورد خاص اختلاف نظر وجود دارد و اعتبار این اصل برای برخی از نظریه پردازان سینمای مستند و مستندسازان، قابل تردید است).
4. عینیت (1) را هدف قرار می دهد.
5. مهم تر از همه (و شاید سخت ترین آن ها در دستیابی) نزدیک شدن تا حد ممکن به «واقعیت جامع» است.
مانع اصلی در تأمین این آخرین ویژگی در فیلم مستند، عوامل تحریف کننده ای است که از ماهیت فناوری و ساختار فنی ابزارها، مثلاً عملکرد اپتیکی، الکترونیکی، مکانیکی و به طور کلی فنی دوربین و عدسی ها و تأثیرات ناشی از شیوه ها یا فنون تدوین و صدا، ناشی می شود. از این دیدگاه، فیلم مستندی که بتواند واقعیت مکان و زمان یک رویداد واقعی را به طور جامع و بی خدشه به نمایش درآورد، وجود ندارد. به عبارت دیگر، رسانه (مدیوم) فیلم نمی تواند بی کم و کاست در مقام منتقل کننده ی واقعیت قرار گیرد (از ژان لوک گدار نقل شده که فیلم نمایش واقعیت نیست، بلکه واقعیت نمایش است).
بنابراین می توان گفت که نه فقط رسانه ی فیلم، بلکه به طور کلی رسانه های مختلف، «واقعیت های متفاوتی» را نشان می دهند و یا دست کم، ابعاد محدود و معینی از واقعیت را می توانند به نمایش درآورند.
با توجه به ویژگی هایی که برای شناسایی فیلم مستند برشمردیم، این گونه فیلم را به شیوه های زیر می توانیم طبقه بندی کنیم:
الف) بر پایه ی موضوعاتش؛
ب) بر پایه ی اهداف، دیدگاه و رویکردهایش؛
ج) بر پایه ی شکل و ساختارش؛
د) بر پایه ی شیوه ها و تکنیک های تولیدش (فرایند تولیدش) ؛
هـ) بر پایه ی نوع تجربه ای که به مخاطب انتقال می دهد.
برای طبقه بندی و گونه شناسی انواع فیلم های مستند (از جمله مستند صنعتی) در این جا از دو ملاک موضوع و هدف (مجموعاً کاربرد) استفاده می کنیم. زیرا موضوع (تقسیم بندی موضوعی) و هدف، هر یک می توانند در تفکیک یک زیرگونه از زیرگونه ی دیگر مستند به کار آیند. به عبارت دیگر، معلوم کردن این که یک فیلم مستند با موضوع خاص، برای چه منظور و یا چه کاربردهایی ساخته شده است. از این دیدگاه، باید دید که فیلم توسط فیلم ساز و یا مخاطب چگونه به کار گرفته می شود و یا به چه کار او می آید؟ بنابراین گونه شناسی موضوعی که شیوه ی معمول و سنتی (و حتی تاریخی) در طبقه بندی انواع مستند است، همچنان در مواردی خاص و البته محدود کارایی دارد- اگرچه در جنبه هایی دقیق کمبود و معایبی نیز دارد.
بر این اساس، مثلاً تقسیم بندی موضوعی انواعی چون مستند ورزشی، مستند پژوهشی، مستند آموزشی، مستند جنگی، مستند قوم شناسی، مستند تبلیغی، مستند صنعتی و... را در ادبیات و تاریخ سینمای مستند دیده ایم که بارها به کار برده اند و البته دامنه ای نامحدود دارد.
در تقسیم بندی موضوعی فیلم های مستند- که تقسیم بندی غیرساختاری است- آثار مستند نه فقط بر پایه ی موضوع، بلکه بر پایه ی اهداف و کاربردهای شان تقسیم بندی می شوند. مثلاً هر فیلم مستندی که درباره ی جنگ، هر جنگی (چه منطقه ای و چه جهانی) ساخته شود «مستند جنگی» نامیده می شود. حال ممکن است یک فیلم مستند به علل و عوامل بروز یک جنگ و یا یک ملت جنگ زده (در جریان جنگ) تولید شود و یا فیلم مستند جنگی دیگری هدفش ترساندن دشمن یا محکوم کردن او باشد و یا مستندی سال ها بعد با استفاده از مواد تصویری باقی مانده در بایگانی های فیلم، تدوین و تولید شود (مستند آرشیوی) همه ی این فیلم ها «مستند جنگی» نامیده می شوند. در حالی که ساختارشان، به رغم موضوع شان، و فرایند تکنیک یا شیوه ی تولیدشان، در مقایسه با هم می تواند بسیار متفاوت باشد. بنابراین ضوابطی چون «شکل» و «ساختار» را که مرتبط با سبک یک مستند است نیز می توان محور تقسیم بندی انواع مستند قرار داد. یعنی شناسایی شیوه ای که ایده ی فیلم با توسل به تکنیک های خاص در تصویربرداری، تدوین و صدا شکل پذیر و به اصطلاح «بیان» می شود. در مجموع، تکنیک های شکلی یا ساختار سمعی-بصری که مستندساز برای «بیان» دیدگاه و تلقی خود از یک موضوع واقعی به کار می گیرد، شناسایی می شود. بر این اساس می توان «تکامل شکل» یا پیچیدگی و ظرایف ساختاری را محور تقسیم بندی ساختاری انواع مستند قرار داد، مقوله ی «شکل سینمایی» از فیلم مستند خبری به مستند گزارشی و از مستند گزارشی به سوی مستندهای توصیفی و تجریدی- شکل گرا، رو به پیچیدگی و یا تکامل بیشتری است.
حال با رویکرد به تقسیم بندی موضوعی، زیرگونه های فیلم مستند صنعتی را بر اساس هدف و کاربردشان، به شرح زیر طبقه بندی و معرفی می کنیم:
1. مستندهای کارآموزی و یا آموزشی: این زیرگونه به منظور فراگیری و یا با هدف ارتقای مهارت فنی کارکنان یک کارگاه، یک کارخانه و یا یک مجتمع صنعتی ساخته می شود؛ مثلاً آموزش عملی نحوه ی برق کشی، لوله کشی، تعمیر و نگهداری یک دستگاه و یا جوشکاری دو قطعه فلز. در این نوع مستند که مخاطبان خاصی دارد، فیلم ضمن دادن آگاهی فنی و یا عملی در مورد چگونگی و ترتیب انجام کاری و یا نحوه ی به کارگیری انواع تجهیزات و ابزارها، جنبه ای از یک فعالیت صنعتی را تصویر می کند و فیلم نهایتاً مهارتی را به توان فنی- اجرایی کارکنان یک رشته خاص از صنعت (مخاطبان خاص) می افزاید. به طور کلی این نوع فیلم، سطح شناخت فنی- عملی کارکنان را در انجام امور فنی و یا آشنایی با طرز کار یک دستگاه افزایش می دهد، نمونه ی آن مستندهای طرز کار موتور هواپیما (1947) ساخته ی گراهام تارپ، هواپیما چگونه پرواز می کند (1960) (هر دو از تولیدات شرکت نفتی-صنعتی شل) و نمونه ی ایرانی، دنیای گسترده جوش (1383) ساخته فیما امامی و رضا دریانوش است (نمایش در بخش فیلم های منتخب مستند صنعتی، سومین جشنواره ی جهانی فیلم کوتاه اصفهان- اردیبهشت1384).
2. مستندهای پژوهشی یا تحقیقاتی: این نوع مستند با هدف پاسخ به یک یا چند پرسش نظری که در یک فرضیه علمی مطرح است و اثبات آن می تواند به نتایج عملی در عرصه ی اختراعات و فناوری بینجامد، ساخته می شود. فرضاً پژوهش در چگونگی دستیابی به دقت های فنی بالا در تولید محصولات صنعتی مرغوب تر با کارایی بیشتر. مثلاً معلوم کردن نتیجه ی تولید ساچمه های بلبرینگ در شرایط بی وزنی در مقایسه با شرایط جاذبه. فرضیه می خواهد اثبات کند که ساچمه هایی که در شرایط بی وزنی ساخته می شوند، گردتر از ساچمه هایی است که در شرایط جاذبه به تولید می رسند. فیلم، پژوهش آزمایشگاهی و میدانی این نوع تجربه و نتایج عملی یا کاربردی آن را تصویر یا اعلام می کند. نمونه ها؛ محاسبه احتمالات در شکل ریزش قطرات آب (1985) (تولید شبکه ی تلویزیونی ZDF آلمان) جهان اینشتین (1990) اختراع مرگبار؛ تی ان تی (از تولیدات شبکه تلویزیونی BBC) و دنیای نانو (از تولیدات شبکه ی تلویزیونی NHK).
3. مستند معروف یک فرایند صنعتی و علمی: هدف این زیرگونه مستند، آشنا کردن مخاطب با یک فرایند صنعتی، مثلاً نحوه ی تولید یک محصول، مراحل تولید یک ماده ی خاص یا نحوه ی ساخت آن است. فرضاً نمایش چگونگی تولید فولاد، لامپ، لاستیک خودرو یا آهن اسفنجی و نظایر آن ها. این زیرگونه از مستندهای صنعتی، بیشتر روی فعل و انفعالات و یا روی خط تولید متمرکز است و طی آن، توالی و ترتیب انجام کار دستگاه ها، کارکنان فنی و تبدیلات مواد را در مسیر خط تولید یک محصول، به نمایش می گذارد (و ضمناً گاه نیز به تبلیغ محصولات می پردازد) نمونه ها، فرایندهای پالایشگاه نفت (1950) ساخته دنیس سیگالر (تولید شرکت نفتی- صنعتی شل)، گفتمانی درباره ی شیشه (1958) ساخته ی برت هاآنسترا، اجرای نقشه ی راه آهن68 (1953) ساخته ی لویی فان خاسترن، گربه ی وحشی (فرایند حفاری چاه نفت) (1953) ساخته ی برت هاآنسترا، و نمونه های ایرانی؛ نحوه ی سوخت گیری هواپیما (1339) ساخته ی دکتر هوشنگ کاوسی، موج و مرجان و خارا (1341) ساخته ی آلن پندری و ابراهیم گلستان، گاز، آتش و باد (1346) و طرح گناوه (1336) از ساخته های کامران شیردل، گاز، از استخراج تا مصرف (1369) ساخته ی ابوالحسن قاسمی و از گندم تا قارچ (1383) ساخته ی الناز ناصحی (نمایش در بخش فیلم های مستند صنعتی سومین جشنواره ی جهانی فیلم کوتاه اصفهان- اردیبهشت 1384) و تا چراغی روشن شود (1382) ساخته ی خسرو سینایی.
4. مستندهایی که صاحبان و روابط عمومی ها از طریق حمایت های مالی از سینمای مستند، برای کسب تشخص فرهنگی تولید می کنند. آن ها در مواردی با دعوت یا استخدام یک مستندساز خلاق و مشهور، از این طریق، به بالندگی هنر مستندسازی یاری می رسانند و گاه نیز زمینه ی خلق یک شاهکار مستند را فراهم می آورند. نمونه ها، دنیای رقابت (1955) ساخته ی برت هاآنسترا (تولید شرکت نفتی-صنعتی شل)، داستان لوئیزیانا (1948) ساخته ی رابرت فلاهرتی (تولید شرکت نفت استاندارد نیوجرسی)، سرود استیرن (1958) ساخته ی آلن رنه و بریتانیای صنعتی (1933) ساخته ی فلاهرتی و جان گریوسن.
5. مستند صنعتی تجریدی- شکل گرا که زیبایی های صنعت را به نمایش می گذارد و یا صنعت را به کمک تأثیرات زیبایی شناسی (شکل هنری) فیلم، مورد تحسین قرار می دهد (این در واقع یک نوع شگرد تبلیغی زیرکانه و هنرمندانه برای سفارش دهنده یا صاحبان یک صنعت است). در این قبیل مستندها، زیبایی شناسی صنعت از دیدگاه هنر فیلم مورد توجه مستندساز است. نمونه ها: شیشه (1959) ساخته ی برت هاآنسترا، رادیو فیلیپس (1931) ساخته ی یوریس ایونس و سمفونی دون باس (1931) ساخته ی ژیگاورتوف (این فیلم در سومین جشنواره ی جهانی فیلم کوتاه اصفهان در بخش مستندهای صنعتی به نمایش درآمد) جنبه های فی البداهه و تصادفی را در زیبایی کار دستگاه تراش فلزات از لحاظ هنر تجسمی مجسمه سازی یا پلیسه های آهن نشان می دهد، فیلم گل شبدر (1383) ساخته ی بلال ملاحمزه است.
6. مستند کردن (ثبت تصویری) فعالیت ها و جمع آوری اسناد در مورد فعالیت های تأسیسات صنعتی و یا شکل گیری یک صنعت در مرحله ی استقرار و یا گسترش آن، از اهداف زیرگونه ای از مستندهای صنعتی است که تاریخچه ی پیدایش، تحول، گسترش و حتی زوال یک صنعت خاص را به نمایش می گذارد. این زیرگونه معمولاً نحوه ی استقرار یک صنعت را در یک کشور و یا در یک منطقه و تاریخ شکل گیری آن را هدف قرار می دهد. نمونه های ایرانی: طرح چم (1343) ساخته ی منوچهر انور، جلال مقدم و منوچهر طیاب، فولادمبارکه (1376) ساخته ی کامران شیردل، رگ های سیاه (1338) ساخته ی فرخ غفاری، شناسنامه ی کارخانه ی فراموش شده (1376) ساخته ی فرشاد فداییان، موج و مرجان و خارا (1341) ساخته ی آلن پندری و ابراهیم گلستان (فیلم آخر به دلیل برخی از ویژگیهای موضوعش می تواند در رده ی مستندهای صنعتی «معرف یک فرایند عملیاتی» نیز قرار گیرد و سنگ، آهن و اراده (1383) (فیلم برگزیده ی بهترین کارگردانی مستند صنعتی سومین جشنواره ی فیلم کوتاه اصفهان) ساخته ی محمد سعید محصصی.
7. مستندهایی که به توضیح و تشریح نقش صنعت و فناوری در تحول تمدن، با توجه به رابطه ی آن ها با شاخه های دیگر علوم همچون زیست شناسی، بیونیک و بیوتکنولوژی، علوم انسانی، سیاست و اقتصاد، محیط زیست و طبیعت می پردازند. مجموعه های مستندی چون ارتباطات (از تولیدات شبکه ی تلویزیونی BBC) و رخنه در اسرار (ماهیت پدیده ها) (از تولیدات شبکه ی تلویزیونی GRANADA و TRANS TEL کانادا) در این گروه بندی قرار می گیرند.

پی نوشت :

1. objectivity

منبع مقاله :
ضابطی جهرمی، احمد(1387)، سی سال سینما: گزیده ی مقالات سینمایی(1355-1385)، تهران، نشر نی، چاپ اول